බුදුපිළිම වන්දනාව බුදුදහමට අයත් වන දෙයක් නොවුව ද, බෞද්ධ සංස්කෘතියේ ප්‍රධාන අංගයකි. එය අප නොසිතන ආකාරයේ දාර්ශනික පසුබිමක් ද සහිත ව නිර්මාණ වී තිබෙන බව පෙනේ.
බුදුරාජාණන් වහන්සේට, 'අමා මෑණි බුදු පියාණන් වහන්සේ' යනුවෙන් ආමන්ත්‍රණ කෙරෙන සංස්කෘතික පුරුද්දක් අපට තිබේ. මේ අනුව බුදුන් වහන්සේ පුරුෂයකු වුව ද, පුරුෂෝත්තමවාදයෙන් බැහැර කර තිබේ. බුදුන් වහන්සේ ආමන්ත්‍රණ කිරීම, වන්දනාමාන කිරීම, පුරුෂයාට මෙන් ම ස්ත්‍රියට ද හිමි කර දී තිබේ.
බුදුපිළිමයේ ද මේ ලක්ෂණ දැක්ක හැකි ය. ඒ අනුව බුද්ධ රූපය නිර්මාණ කර තිබෙන්නේ පුරුෂ සහ ස්ත්‍රී ලක්ෂණ අතරමැද ලක්ෂණ නිසි පදමට මිශ්‍ර කර ගනිමිනි. නිසි පදම යන්නෙන් අදහස් කෙරෙන්නේ, ස්ත්‍රී-පුරුෂ ලක්ෂණ වැරැදි මාත්තුවෙන් මිශ්‍ර කළ විට ඊට අනවශ්‍ය පරිමාවෙන් ස්ත්‍රී ලක්ෂණ අන්තර් ගත වී, නපුංසක පෙනුමක් ඇති විය හැකි බැවිනි.
සන්දේශ සාහිත්‍යකරුවා 'දිගුනෙත් නිලුපුලෙව් රතදර පබල රග' යනුවෙන් විවේචන කරනුයේ මෙබදු බුදුපීළිම විය හැකි ය.
ඒ අනුව බුදුපිළිම නිර්මාණකරුවා අතිවිශිෂ්ට පරිකල්පනයකින් යුක්ත වූවකු බව පැහැදිලි ය. බුදු ගෙයක හෝ එළිමහනක වැඩ සිටින බුදුපිළිමයක් දකින බැතිමතකු ගේ සිතක, විසුඵ අදහස් පැන නගින්නේ නැත. ඒ වෙනුවට සිත් පහන් කෙරෙන හැගුම් උපදවයි.
නිදහස් චින්තනයකින් බිහි කෙරුණු බුදුදහම, ස්ත්‍රිය, පුරුෂයා කෙරෙහි සමකරුණාවෙන් යුක්ත ය.
බුදුපිළිමය සහ බුදුන් වහන්සේ වන්දනාමාන කිරීම, මේ අනුව පුරුෂ සහ ස්ත්‍රී අන්තවාදයෙන් බැහැර කර, වඩ‍ාත් කලාත්මක මුහුණුවරකින් ඉදිරිපත් කර තිබෙන බව කිය හැකි ය.
එය පුරුෂ ය. ස්ත්‍රී ය. න-පුරුෂ ය. න-ස්ත්‍රී ය. සමරූප ය.
පොළොන්නරුවේ ගල් විහාරයේ බුදු පිළිම, සාර්ලිස් මාස්ටර් ගේ, සෝමබන්දු විද්‍යාපති ගේ චිත්‍ර මේ සාක්ෂි තහවුරු කෙරෙන කදිම නිර්මාණයෝ ය.
---- කුමාර ලියනගේ
==============================
ඔබේ නිරීක්ෂණය නිවැරදියි, කුමාර,
ජීව විද්‍යාත්මකව
පුරුෂයා තුළ ස්ත්‍රී ලක්ෂණ ජාන මගින්ම ඇත.
ස්ත්‍රිය තුළ ඇත්තේ ස්ත්‍රී ලක්ෂණයි
මිනිස් මොළයෙහි වම්පසත් දකුණු පසත්
ස්ත්‍රී හා පුරුෂ ලක්ෂණ දක්වයි.
වම්පස පුරුෂ ලක්ෂණ දක්වන අතර
හිරු, දහවල, විද්‍යාව ආදී සියලු
පුරුෂ ලක්ෂණ ඇතිදෑ සමග ක්‍රියා කරයි.
මොළයෙහි දකුණු පස ස්ත්‍රී ලක්ෂණ දක්වන අතර
සඳු, රාත්‍රිය, කලාව ආදී සියලු
පුරුෂ ලක්ෂණ ඇතිදෑ සමග ක්‍රියා කරයි.
මේ පිළිබඳ බොහෝ විස්තර
අන්තර්ජාලයෙන් සොයා ගත හැක.
බුදුන් වහන්සේ විසින් සොයාගෙන
වසර හතලිස් පහක් පුරා
ලොවට බෙදා දුන් විදසුනෙන් කෙරෙන්නේ
දවස පුරා අප සිතන, කියන හා කරන දෙයි
අප තුළ රැස්වෙන කෙලෙස් නිසා
අක්‍රියව අකර්මණ්‍යව පවතින
සිතේත් කයේත් අඳුරු ස්ථාන
කාය සංස්කාර, චිත්ත සංස්කාර ලෙස
මතුවන්නට හැර නිරෝධවන්නට ඉඩ සැලසීමෙන්
සිතත් කයත් පවිත්‍ර කොට
තනි ඒකකයක් මෙන් ක්‍රියාකරන්නට සලස්වා
සමස්ත පුරුෂයාගේ, සමස්ත ස්ත්‍රියගේ
සිතත් කයත් එහි පූර්ණත්වයෙන් ක්‍රියා කරන්නට
අවකාශ සැලසීමයි.
එහිදී,
පුරුෂයා තුළ ඇති අනවශ්‍ය ස්ත්‍රී ලක්ෂණත්
ස්ත්‍රිය තුළ ඇති අනවශ්‍ය පුරුෂ ලක්ෂණත් ඉවත්වී
සැබෑ ස්ත්‍රියත්, සැබෑ පුරුෂයාත් බිහිවෙයි.
අද බොහෝ විට සිවුරෙන් පමණක්
ගිහියන්ගෙන් වෙනස්වෙන
සසුනට ආධුනිකවූ භික්ෂූන් පසෙකට කර
සැබෑ සඟරුවන වූ මගඵල ලැබූවන් දෙස බැලන්නාට
පුරුෂ මූලික හෝ ස්ත්‍රී මූලික නොවූ
ආර්ය මූලික සමාජයක පූර්ණ බව
පැහැදිලිව දැකිය හැකිය.
එකවර මග ඵල නොලැබුණත්,
විදසුන් වඩන්නා තුළ
විදසුන් වඩන මොහොතක් පාසා
සම්පජානෝ සතිය වැඩෙයි.
කොටස් වලට විභේදනය වී
විෂයයෙන් විෂය්යට පනින සිත හා කය
ඒකීයත්වයෙන් පූර්ණ අයුරින් ක්‍රියා කිරීම
විදසුන් පුහුණුව සමග ඔහු තුළ වැඩෙයි..
ඔහු තමා තුළ, තම සිත හා කය තුළ
සිදුවෙන සියල්ලම පිළිබඳව
සිහියෙන් වෙසෙන්නට පුහුණුවන අතර
ඒ සියල්ලටම උපේක්ෂාවෙන් වෙසෙයි.
සමස්ත මොළයත්, ස්නායු පද්ධතියත්
සමස්ත කයත් එකක් මෙන් ක්‍රියා කරවන්නට
මෙම සම්පජානෝ සති පුහුණුව උපකාරී වෙයි.
අවිද්‍යාවෙන් තොර,
නාම රූප විභේදනයෙන් තොර
පූර්ණ මිනිසා බිහිවන්නේ විදසුනෙනි.
